تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آئین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت زیست بشر در این جهان اثیری، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده که شکل‌گیری رفتارهای آئینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن خود در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب است که با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آئین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
کشورمان ایران به‌عنوان یکی از پنج کشور شکل‌دهنده نظم و تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا شش هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری از رفتارهای آئینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ( ۱۴۴۲ قمری) دومین سالی‌ست که ایرانیان همسو با تمامی مسلمانان سراسر جهان روزه خود را در سایه ویروس لجوج، سمج و مرگ‌بار کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهم‌ترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آئین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
اما تعدد و تکثر و آئین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. و از آن برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آئینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند خود رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آئین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
پس در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آئین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد. تا چه پیش افتد و چه در نظر آید…
«رمضونیکه» آیینی رمضانی با پیشینه ۱۳۰۰ سال تاریخ ماندگار
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های جغرافیای وسیع کشورمان وجود فرهنگ ها و اقوام مختلف و به نوعی تجلی همزیستی زیر چتر واحدی به نام ایران است که به‌ویژه در ایامی چون ماه مبارک رمضان، محرم و صفر بخشی از شکوه وحدت مسلمانان شیعه و سنی در قالب آیین‌های نمایشی که خود نماد و سمبلی از اتحاد و یکپارچگی همیشگی ملت ایران است، را به رخ می‌کشاند.
در این میان استان سیستان و بلوچستان که یکی از کهن‌ترین استان‌های کشور و یکی از قطب‌های تمدن تاریخ ایرانی است در ایام ماه مبارک رمضان شاهد برگزاری آیین‌های نمایشی متعدد و متفاوتی همسو با انگاره های ملی – مذهبی در شکل رفتارهای اجتماعی است. آیین هایی که قدمت برخی از آنها تاریخی بیش سیزده قرن را پشت سر می گذارند.
یکی از سنت‌های کهن مردمان خطه سیستان در ماه صیام برپایی آیین «رمضانی خوانی» است که در گویش محلی به آن «رمضونیکه» نیز می‌گویند. اسناد موجود در ثبت برگزاری آیین «رمضونیکه» بازتاب دهنده تاریخ بیش از ۱۳۰۰ سال را شامل می شود که این خود نشان دهنده همراهی مردمان این منطقه با مبانی بنیادین اسلام از یک سو و از سوی دیگر بازتاب اتحاد، همدلی و نوع دوستی مردمان این منطقه است.
آیین «رمضونیکه» که بازتاب دهنده بخشی از فرهنگ «رمضانی خوانی‌های» جاری در فرهنگ‌ها و اقلیم‌های مختلف کشورمان است در منطقه سیستان با همراهی اهالی روستا، قریه، دهکده و شهرهای این استان از نخستین روزهای ماه صیام آغاز و تا شب بیست و یکم ماه رمضان همسو با شب شهادت حضرت علی (ع) ادامه دارد.
مهم ترین رویکرد و هدف فرهنگی در برگزاری آیین نمایشی «رمضونیکه» کمک به مستمندان، نیازمندان و افرادی از طبقه فرودست است تا در ایام ماه مبارک رمضان بتوانند سفره‌های سحری و افطار خود را مانند تمامی مردم ایران برپا کنند و به عنوان میهمانان خوان گسترده ماه میهمانی خدا، به بهترین و کامل ترین وجه فریضه روزه داری خود را به عنوان فرد مسلمان به جای آورند.
در برپایی آیین «رمضونیکه» که بعد از نماز مغرب آغاز و تا نیمه شب ادامه دارد عده ای از جوانان و نوجوانان محله با همراهی و هدایت ریش‌سفیدان و معتمدان منطقه، کوچه به کوچه و خیابان به خیابان در میان روستا و قریه میچرخند و اشعاری را در مدح حضرت علی (ع)، شکوه ماه مبارک رمضان و فضیلت‌های این ماه سَر می‌دهند و جلوی در هر خانه که می رسند با فراخواندن نام صاحب خانه و دعای خیر برای آنها از سوی صاحبخانه در حد وسع و بضاعت هدایایی مانند خرما، آرد، نان و یا در مواردی وجه نقدی را دریافت میکنند.
در انتهای شب آن هدایا را به ریش سفید و معتمد همراه خود می دهند تا او این هدایا و نذورات مردم را میان مستمندان، یتیمان و خانواده‌های فرودست منطقه و محله تقسیم کند.
