پیج و خم ادبیات فانتزی در ایران

بزرگنمایی تصویر

ادبیات فانتزی در دنیا نزدیک به دویست سال قدمت دارد. این ادبیات در ایران از اواخر عهد قاجار شروع می شود و به علت شرایط ویژه ایران از آن زمان تا به امروز فراز و فرودهای بسیار داشته است. در این گزارش سعی شده با نگاهی علمی سرگذشت این سبک از ادبیات که امروزه جزو محبوب ترین ها است را به اختصار بیاوریم.

به گزارش سرویس فرهنگی پایگاه تحلیلی خبری فرهنگ سار، امیر حسین حیدری؛ انسان بدون تخیل انسانی مرده است . انسان از زمان های دور همواره تخیل کرده و در ذهن خود دنیا هایی ساخته است ، گاهی دنیایی نو در ذهن برای آرامش و فرار از اضطراب های زندگی و گاهی برای عیان کردن آرزو های دور و دراز . خیال پردازی های انسان در ادبیات تحت عنوان ادبیات فانتزی نمود پیدا کرده است . این شاخه از ادبیات عمرش به حدود دو قرن پیش می رسد و با این عمر کم محبوبیت زیادی در بین عموم مردم جهان کسب کرده .
فرهنگ ملل مختلف به مفاهیم خیال انگیز (فانتاستیک) مثل حماسه ها ، افسانه ها و قصه ها آمیخته است . فرهنگ و ادبیات ایران غنی از اینگونه مفاهیم است که استعداد بالقوه ای در اختیار نویسندگان فانتزی قرار می دهد .

فانتزی چیست
در مورد فانتزی تعاریف زیادی گفته شده است ، شیلا اگف (منتقد) این گونه از ادبیات را با توجه به خصلت های دوگانه متضاد در چنین توصیف می کند : فانتزی ادبیات تناقض است ، کشف واقعیت است از درون آنچه غیر واقعی است ، کشف پذیرفتنی است از دل آنچه غیر قابل پذیرفتن است ، کشف باور کردنی است از دل آنچه باور نکردنی است .
از نظر فروید : فانتزی فرایندی است که تصاویر منحصر به فرد خوش را طبق قواعد جانشین سازی ، جا به جایی و غیره تولید می کند و یونگ با اتکا به نقش انکارناپذیر ناخودآگاه در آفرینش فانتزی می گوید : فانتزی نتیجه فوران ناخودآگاه است که منجر به آزادسازی کهن الگوها می شود ، الگوهایی که موضوع شکل گیری خلاقیت و خیال بافی ها قرار می گیرد.
کوتاه سخن اینکه فانتزی اثری است که در آن گذر از جهان واقع و نقض قوانین دست و پا گیر آن ، جهانی با قواعد نو خلق می کند . جهان تازه ای که سرشار از عناصر و حوادث شگفت انگیز و موجوداتی خارق العاده و فضایی خیالی است.

سرگذشت فانتزی
فانتزی به معنای مدرن آن در ایرات نوپا است. ظهور نخستین فانتزی های نو به اواخر دوره قاجار بر می گردد. تا پیش از آن بیشتر ، اهداف آموزشی مورد توجه روشنفکران وپژوهشگران ادبیات کودک بود و دیدگاهی منفی نسبت به ادبیات سنتی و افسانه های عامیانه وجود داشت. از آغاز قرن چهاردهم در پی آشنایی برخی روشنفکران با دیدگاه های نو روانشناسی غرب، توجه به افسانه ها و آثار تخیلی بیشتر شد.
نهضت توجه به آثار عامیانه، ابتدا به شکل ترجمه افسانه های ازوپ و لافونتن خود را نشان داد و با گردآوری افسانه های عامیانه ایران توسط هدایت،صبحی وکوهی کرمانی ادامه یافت. در اواسط قرن نوزدهم میلاد برخی از بهترین فانتزی های جهان خلق شده بودند و در ایران نخست برخی از آثار مطرح فانتزی جهان مانند هشتاد روز دور دنیا ، شرح کاپیتان اطراس به قطب شمال و جزیره پنهان به فارسی ترجمه شدند. سپس تحت تاثیر این آثار رمانهای تخیلی انگشت شماری خلق گردیدند.
افسانه طی زمان (۱۳۰۱) از موسی نثر همدانی از نخستین نمونه های فانتزی ایرانی است که در سبک فانتزی های علمی-تخیلی با گرایش تاریخی است . سپس رستم در قرن بیست و دوم (۱۳۱۳) حاصل تلاش صنعتی زاده کرمانی در ژانر فانتزی های علمی-تخیلی.
آثار فانتزی این دوران عمدتا کم ارزش هستند که ازعلل آن می توان به عدم شناخت نویسندگان از فلسفه دنیای مدرن و زمینه اجتماعی این عصر که سنتی است اشاره کرد. در دهه های ۲۰ و۳۰ فانتزی نویسی با رکود مواجه می شود ، درخت مروارید از جبار باغچه بان و دوست ناشناس از میر هادی ربانی از جمله آثار این دو دهه هستند. بر خلاف تالیف ، در این دوران بازار ترجمه آثار فانتزی جهان بسیار داغ بود.

دهه ۴۰ آغاز ادبیات واقع گرا
در دهه های ۴۰ و۵۰ با گسترش شهرنشینی ، رشد مراکز دانشگاهی ، جامعه ، به برخی از پیش شرط های ظهور فانتزی دست یافت اما این دوره باز هم بستری برای به وجود آمدن آثار تخیلی ناب نبودند .دهه ۴۰ شمسی دهه رشد چشمگیر آثار واقع گرا و همچنین تولد ادبیات تمثیلی- استعاری کودک و نوجوان با ظهور صمد بهرنگی است . برخی از آثار تخیلی محدود این دوره عبارت است از : من حرفی دارم که فقط شما بچه ها باور می کنید از احمدرضا احمدی ، دور از خانه از نادر ابراهیمی ، طلسم شهر تاریکی از رضا مرزبان و …
در دهه ۵۰ تا پیش از انقلاب اسلامی ، شرایط دشوار اجتماعی باعث کندی رشد ادبیات واقع گرا شد . در این عصر نسلی از نویسندگان با الگوبرداری از بهرنگی به خلق بیمارگونه ی آثار استعاری-تمثیلی پرداختند. نویسندگان این آثار در قالب فانتزی ، شعار اتحاد ، مبارزه و پیروزی سر می دادند. اگرچه این نوشته ها دارای پیام های ئشوار و ساختاری پیچیده بودند و جذابیتی برای کودکان و نوجوانان نداشتند اما فانتزی بودن آنها غیرقابل انکار است.برخی از آثار این دوره عبارت اند از : سرگذشت شهر کوچک از منوچهر آتشی ، این پایین خبری نیست از محمد رحیم اخوت قصه ی آقا کوزه از اکبر نعمتی و …
پس از انقلاب ، در برهه زمانی ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸ یعنی فاصله پیروی انقلاب تا پایان جنگ تحمیلی ، ادبیات تحت سیطره آشکار فضای انقلابی و جنگندگی جامعه قرار گرفت و موضوعات مذهبی ، مبارزه جویانه و … در اولویت قرار گرفتند ، موضوعاتی که اغلب کودکانه به نظر نمی رسیدند . برخی اشخاص و نهادهای اخلاق گرای این دوران استفاده از تخیلات دور و دراز را نا پسند می دانستند و داستان های تخیلی را مضر به شمار می آوردند .
سیل ترجمه فانتزی ها دقیقا پس از جنگ شروع شد و تا به امروز ادامه داشته است . ترجمه آثاری مانند آثار رولد دال ، میشل انده ، شل سیلور استاین تالکین و … نشان دهنده ی این ادعاست .
اکنون فانتزی نویسان ایران می کوشند تا با رها شدن از قید تقلید و با استفاده از فانتزی های نو و کهن ، فانتزی های نو را بومی کنند . تلاش ستودنی برخی از نویسندگان مانند آرمان آرین در سه گناه پارسیان و من و محمدرضا یوسفی در بلیناس جادوگر و شیر سپید یال ، گامی نو در خلق فانتزی های مدرن است . با این تلاش ها آینده ای و خوب و درخشان برای فانتزی بومی ایرانی بیش از هر زمانی باورپذیرتر است.
قدمت فانتزی در دنیا و کشور تقریبا به یک زمان بر می گردد ، اما تفاوت رشد این شاخه از ادبیات در داخل و خارج چشمگیر است. فارغ از اوضاع سیاسی اجتماعی ایران دو طول دو قرن اخیر امروزه یکی از مشکلات نویسندگان رعایت نشدن قانون حق مولئف است که نه فقط در حوزه ادبیات به خصوص ادبیات فانتزی که به صورت کلی در هنر ضربه زیادی به موئلفان زده است و مانع بزرگی در مقابل پیشرفت هنر-صنعت در ایران است.

/انتهای پیام