اقتصاد فرهنگ در دوران کرونا یکی از موضوعاتی است که این روزها در سطح دنیا برجسته شده و سوالات متعددی را برای صاحبنظران حوزه‌های فرهنگی و هنری مطرح ساخته است؛ بر همین اساس رسانه‌ها از خطرهای این دوران سخن می‌گویند و اذهان عمومی و توجه سیاستمداران و سیاستگذاران را به این سمت رهنمون شده‌اند. چنانچه روزنامۀ انگلیسی گاردین در صفحه ای با عنوان فرهنگ در خطر به اهمیت و ضرورت توجه به مخاطراتی می‌پردازد که کرونا متوجه فرهنگ کرده است.
شاید پیش از این، اهمیت اقتصاد بر فرهنگ و تاثیرات عمیقی که به واسطه افت و تعطیلی بسیاری حوزه های فرهنگی متوجه بدنه فرهنگ و هنر جوامع بود تا این اندازه برجسته نبود؛ موضوعی که شیوع کووید ۱۹ به یکباره برجسته ساخت و فرهنگ را دچار مشکلاتی اساسی ساخت.
تجربه خالص بسیاری از حوزه‌های فرهنگی به واسطه فضای آنلاین ممکن نیست
جبار رحمانی انسان‌شناس و استاد دانشگاه در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی فرهنگ سار در توضیح مولفه‌های اقتصادفرهنگ متاثر از شیوع ویروس کووید ۱۹، گفت: کرونا در این مدت در حوزه های اجتماعی و فرهنگی خلل هایی را وارد ساخت است.
وی افزود: بسیاری از حوزه های فرهنگی و اجتماعی مبتنی بر تعاملات و عرصه های به اصطلاح بنیانی یا کلیدی هستند که روح زندگی ادم ها را تشکیل می دهند؛ مانند مراودات نزدیک و محفل های خصوصی و جشن و مهمانی و هر نوع فعالیت جمعی دیگر که در چند ماه گذشته مختل شده اند چرا که شما باید از این محافل پرهیز کنید.
در نتیجه کرونا در عرصه های فرهنگی و اجتماعی هم وارد شده و بسیاری از حوزه هایی که عرصه های فعالیت فرهنگی و حتی اقتصاد فرهنگ و سیاست فرهنگ بوده است هرکدام به نوعی دچار شوک یا اختلال شده اند؛ به همین دلیل است که بعد از این مدت زمان که حدود ۱۰ ماه گذشته است، سیستم های فرهنگی در حال تلاش برای پیدا کردن راهکارهایی جایگزین هستند ولی این جریان به این سادگی نیست.
رحمانی تصریح کرد: یکی از حوزه های مهم در این موضوع، اقتصاد فرهنگ است. اقتصاد فرهنگ مبتنی بر تولید و مصرف کالاها و خدمات فرهنگی است؛ چه در حوزه آثار هنری و چه در حوزه کالاها و خدمات و فعالیت های فرهنگی فرقی ندارد؛ چون مراودات انسانی دچار اختلال شده، این موضوع به یک مسئله بدل شده است.
پیش از این در بسیاری از موارد بخشی از کالاها و خدمات فرهنگی را نه به صورت فردی که به صورت جمعی و در تعاملی گسترده مصرف می کرده ایم؛ حوزه‌ای مانند توریسم که در آن به یک فضای خاص فرهنگی می رویم، مدتی را به واسطه تجربه های خاصی که به ما می دهد، سر می کنیم، ضمن این که هزینه ای هم برای استفاده از این خدمات توریسی صرف می کنیم و این رفتار صنعت توریسم را ایجاد می کند؛ موضوعی که امروز بسته و تعطیل شده و دیگر به شکل قبل امکان استفاده از این فضاها و مکان ها وجود ندارد، همچنان که بسیاری از هتل ها بسته شده و هر آن جایی که محل تجمع انسان ها بوده، دچار خطر است.
وی افزود: پیامد این اختلال در تعاملات انسانی، هم جلوگیری از جابه جایی های جمعیتی است و هم جلوگیری از تجمع انسانی؛ در این معنا و در هر دو حالت که صنعت فرهنگی بر آن مبتنی است، این اتفاق رخ داده است؛ یعنی در سینماها، تئاترها و همه فعالیت های حوزه اقتصاد فرهنگ و فعالیت هایی که مبتنی بر تجمع انسانی هستند یا در فعالیت‌هایی مانند توریسم، گالری ها و … که مبتنی بر جابه جایی هستند.
پیامد اصلی کرونا این است که آدم ها باید در جای خودشان بمانند و زیاد جابه جا نشوند و در تجمعی نباشند؛ هرچند در این زمان برخی از فعالیت های فرهنگی تلاش کرده اند تا در فضای آنلاین خودشان را بسط دهند ولی تجربه خالص در بسیاری از حوزه ها به واسطه فضای آنلاین ممکن نیست.
شرایط خاص حوزه‌های فرهنگی
این استاد دانشگاه با تاکید بر شرایط خاص حوزه‌های فرهنگی و عدم انطباق کامل آنان با فضای آنلاین، بیان کرد: شاید بتوانید فیلم ها را آنلاین تماشا کنید اما بسیاری از فعالیت ها بصورت آنلاین عملی نیست؛ همچنان که توریسم مبتنی بر یک تجربه اصیل ناشی از حضور در مکان خاص است و لذا نمی شود که به صورت آنلاین توریسم را تجربه کرد.
وی افزود: باید توجه داشته باشیم که انتقال حوزه های فرهنگی به حوزه آنلاین و مجازی دو پیش زمینه را لازم دارد: یکی آن که خود آن فضای فرهنگی قابلیت انتقال داشته باشد و مهمتر این که مخاطبان یا مصرف کنندگان یا کنشرگان این حوزه ها، توانایی و مهارت و قابلیت لازم برای فعالیت در حوزه فضای مجازی را داشته باشند و این موضوع تقریبا در میان ما خیلی جا نیفتاده است.
در برخی از حوزه ها این امکان فعالیت در فضای آنلاین فراهم است؛ مانند سمینارها و برخی نمایشگاه های آنلاین اما در مجموع ما همچنان مبتنی بر تجربه دست اول و جسمی هستیم یعنی من باید در آن فضا حضور فیزیکی داشته باشم تا بگویم آن فعالیت را انجام داده ام چون همه ما چنان عادتی داریم؛ لذا بسیاری از این حوزه های فرهنگی و اقتصاد فرهنگ قابلیت انتقال را ندارند و به همین دلیل همه آنها تا حدی خوابیده اند. امروز اگرچه فضاهایی مانند کافی شاپ ها باز شده اند اما نکته این است که فضایی چون کافی شاپ را نمی توان از دور تجربه کرد و آدم ها باید حضور فیزیکی در آن محل داشته باشند.
رحمانی ادامه داد: بنابراین هر فعالیت در حوزه اقتصاد فرهنگ که مبتنی بر جابه جایی آدم ها و تجمع باشد تا اطلاع ثانوی دچار اختلال است، این حوزه ها می تواند حوزه های بسیار مهم فرهنگی یا فراغتی یا هر حوزه دیگر باشد به هرحال تمام این موارد دچار اختلال هستند و هنوز ما نمی دانیم که کرونا چه زمانی تمام می شود ولی دیر یا زود باید تمام شود وگرنه جامعه را با خودش مضمحل می سازد و این بسیار خطرناک است.
اما قاعدتا در دوران پساکرونا اتفاق خاصی نمی افتد و باز با اندکی از تغییرات جزئی به شیوه های سابق بازمی گردیم؛ لذا این گونه نیست که تصور کنیم دوران پساکرونا دورانی بسیار عجیب است. اصلا عجیب نیست چرا که امروز در شرایطی خاص هستیم و مردم در این شرایط خاص عمل می کنند که شامل قطع مراودات و استفاده از ماسک و … است.
تبدیل کرونا به خاطره
این استاد دانشگاه با اشاره به شرایط فرهنگی در دوران پساکرونا خاطرنشان کرد: همه این موارد موقتی و این آن چیزی است که باید به آن دقت کرد. هرچند زود است که در مورد تمام شدن کرونا صحبت کنیم اما وقتی اعلام کنند که کرونا تمام شده است، ممکن است تا مدتی مردم موقتی ولع تکرار تجربه های پیشاکرونا را داشته باشند ولی بعد دوباره همه چیز به شرایط عادی بازگشته و کرونا به یک خاطره بدل می گردد.
وی افزود: هرچند کرونا احتمالا در برخی از حوزه ها اثرگذار باشد؛ مثلا وقتی بسیاری از جلسات به صورت مجازی برگزار شد، بسیاری به این باور رسیدند که این شیوه بسیار خوب است؛ به خصوص در شهرهای بزرگ و پرترافیک که جا به جایی های جمعیتی خود یک مسئله بود و امروز اینها کنار رفته است، اگرچه اینها حوزه هایی بسیار محدود هستند اما کرونا نشان داد که می شود آنان را از دور و به شکل مجازی برگزار کرد. ولی لذت زندگی در بسیاری از فعالیت هایی است که طبق مبحثی که پیشتر گفتم، مبتنی بر جا به جایی آدم ها و تجمعات است؛ بنابراین همه اینها دوباره به سیاق سابق بازمی گردد.
در شرایط فعلی ما دچار بحران هستیم و بسیاری از فعالیت های فرهنگی تقریبا تعطیل شده اند یا پروتکل های خاصی دارند؛ البته کشورهایی مانند ما که نتوانسته اند با کرونا به درستی مواجهه شوند بحران های فعلی را دارند وگرنه بسیاری از کشورها بحران ها را پشت سرگذارده اند؛ مثلا در نیوزلند مورد کرونایی دیگر نیست یا چین بسیاری از فعالیت های جمعی خود را از سر گرفته است و یا هنگ کنگ نمایشگاه هایش را به صورت حضوری برگزار می کند.
رحمانی یادآور شد: در نتیجه بسیاری از کشورهایی که توسعه یافته محسوب می شوند، توانسته‌اند مواجه ای بهتر و موفق تر با کرونا داشته باشند و اصولا در کشورهایی که در حوزه اقتصاد سیاسی دچار بحران هستند، کرونا هم بحرانی دیگر شده است که نشان می دهد نسبتی بین وضعیت کرونایی و ناکارآمدی های اقتصادی و سیاسی وجود دارد. یعنی این ناکارآمدی ها هستند که کرونا را به یک بحران بدل ساخته اند چرا که کرونا فی النفسه به تعبیری خیلی بحران نیست.
در این منطق بعید است که در پساکرونا در عرصه جهانی اتفاق خاصی بیفتد چون بسیاری از کشورها این قضیه را مهار کرده اند و این نشان می دهد که سایر کشورها هم می توانند. ولی به هرحال بخش اعظم فرهنگ و شرایط فرهنگی باید به وضعیت پیش از کرونا بازگردد. لذا اقتصاد فرهنگ در دوران پس از کرونا به صورتی طولانی نمی تواند دوام بیاورد چون شرایط حوزه فرهنگی نیاز مشخص و مبرمی به حضور مردم دارد.
زندگی از نوع دیگر
این انسان شناس در پاسخ به این پرسش که تغییرات فرهنگی در دوران پس از کرونا را به چه صورتی پیش بینی می‌کند، گفت: در مورد تغییرات فرهنگی پس از این دوران، پیش بینی خاصی ندارم و فکر می کنم این تغییرات تا حدودی موقتی است. ما در حوزه های مختلف این تغییرات را مشاهده می کنیم؛ چنانچه بخشی از تغییرات فرهنگی زندگی روزمره خودمان است و بخشی فعالیت های فراغتی ما است.
وی افزود: فرهنگ اگر بخواهد در شرایط کرونا بقا داشته باشد، فصلی جدید و بسیار متفاوت خواهد شد اما کرونا تجارب فرهنگی خاصی هم برای انسان ایجاد کرد؛ این که ما مدتی کوتاه بسیاری از فعالیت های انبوه و مصرفی خودمان را کنار گذاشتیم و دیدیم که می شود جور دیگری هم زندگی کرد.
تهدید کرونا به آدم ها این امکان این را داده است که به مسائل بنیادین معنای زندگی، توجهی بیشتر داشته باشند. البته نمی دانیم این تجارب خاص شرایط کرونایی تا چه میزان دوام خواهد داشت ولی قطعا بی تاثیر هم نخواهد بود.
رحمانی تصریح کرد: موضوع فرهنگ و محیط زیست، مثال خوبی در این باره است؛ چنانچه در این مدت به دلیل این که آدم ها کمتر وارد محیط زیست شدند، محیط زیست توانست نفس بکشد و به ما نشان داد که تا چه اندازه در وضعیت بغرنج آن مقصر و موثر هستیم.
در نهایت به نظر می رسد تغییرات شدت زیادی نخواهد داشت چرا که همه چیز در حوزه فرهنگی میل بازگشت به قبل را دارد؛ یعنی چنانچه از این تغییر در بیاییم، به شیوه قبل بازخواهیم گشت.
این استاد دانشگاه، یادآور شد: البته آسیب هایی هم در این وضعیت کرونایی باقی می ماند؛ مانند آدم هایی که در این مدت تغییراتی را تجربه کردند و یکسری از شیوه های زندگی جابه جا شد؛ سبک هایی از زندگی آسیب دید و مشاغلی از بین رفتند و همه اینها نشان می دهد که ضرورتی برای بازاندیشی در شیوه های زندگی وجود دارد اما همه اینها در شرایط تعلیق ناشی از کرونا است و نمی توانیم دقیق بگوییم که در پساکرونا آدم ها این مولفه ها را نگه می دارند یا رها می سازند.
