یک زمین بیشتر نداریم، حتما این جمله را بارها و بارها شنیده اید اما اگر به عمق این جمله پی نبرده باشیم شنیدن هزار باره آن هم فایده ای ندارد که البته وضعیت زمین و به طور کلی محیط زیست جهان نشان می دهد که مفهوم این جمله را درک نکرده ایم، از بین رفتن جنگل ها، انقراض گونه های گیاهی و جانوری، وقوع سیل و توفان های بزرگ، خشکسالی های پیاپی و گاهی ترسالی های غیر قابل کنترل بخشی از نتایج درک نکردن این جمله است که کارشناسان معتقدند وقوع آنها، تغییر اقلیم است.
اما تغییر اقلیم چیست؟ پدیده ای که است که باز هم انسان متهم ردیف اول آن است که به نظر دانشمندان این پدیده یکی از ۱۰ عامل اصلی است که می تواند حیات انسان را در معرض خطر قرار دهد به طوری که در سال های اخیر تغییرات آب و هوایی و گرمایش جهانی صدمات جبران‌ناپذیری را به برخی کشورهای وارد کرده است، در واقع انسان ها از ابتدای آفرینش برای دستیابی به آب و غذا، هر جا که اقلیم مناسبی می یافتند، در آنجا اقامت می کردند اما آن چیزی که امروزه مشکل ساز شده سرعت زیاد تغییر اقلیم گرم شدن زمین با شتاب است که در این شرایط دانشمندان معتقدند وقتی تغییر اقلیم خیلی سریع صورت می‌گیرد، موجودات زنده نمی‌توانند خود را با آن وفق دهند و در نتیجه حیات به خطر می‌افتد.
در واقع گازهای گلخانه ای در اثر فعالیت های انسانی در اتمسفر رها می شوند، زمانی که سوخت های فسیلی برای تولید انرژی استفاده شده و جنگل ها قطع و سوزانده می شوند، دی اکسید کربن (CO۲) تولید می شود، متان (CH۴) و اکسید نیتروژن (N۲O ) نیز در اثر فعالیت های کشاورزی، تغییر کاربری زمین و دیگر منابع منتشر می شوند، مواد شیمیایی صنعتی به نام هالوکربن ها (CFCS۹, HCFS و PFCS۹) و دیگر گازهای با طول عمر بالا مانند سولفورهگزافلوراید (SF۶) در اثر فعالیت های صنعتی رها می شوند و انتشار می یابند که در نهایت تغیر اقلیم را به همراه دارد.
مجمع بین‌المللی تغییرات آب و هوایی (IPCC) در تحقیقی که سال ۲۰۱۳ انجام داد، اعلام کرد براساس شبیه‌سازی‌ها، تغییر دمای جهانی سطح زمین تا پایان قرن ۲۱ نسبت به سال ۱۸۵۰ تا ۱.۵ درجه افزایش می‌یابد، حد دو درجه سانتیگراد به عنوان مرز خطر در گرمایش جهانی در نظر گرفته شده است. دانشمندان می‌گویند حتی اگر همین حالا میزان گازهای گلخانه‌ای را به اندازه چشمگیری کاهش دهیم، اثرات آن ادامه خواهد داشت چرا که قسمت‌های بزرگی از سامانه اقلیمی برای پاسخ دادن به تغییرات، صدها سال زمان احتیاج دارند، به علاوه برای خارج شدن گازهای گلخانه‌ای از اتمسفر، به دهها سال زمان نیاز است.
انسان ها در چند قرن اخیر به ویژه بعد از انقلاب صنعتی به استفاده بیش از اندازه از طبیعت روی آوردند، مصرف سوخت های فسیلی از سوی جوامع انسانی به طور فزاینده ای به طبیعت فشار وارد کرد، فعالیت‌های صنعتی از سال ۱۸۳۰ تاکنون سبب شده میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای که مهمترین آنها دی اکسیدکربن است؛ افزایش یابد. این گازها مانند گلخانه عمل کرده، تابش نور خورشید را جذب می‌کنند، هنگام بازتاب نور خورشید این گازها مانند سقف گلخانه عمل می‌کنند و مانع بازتاب نور خورشید می‌شوند و به این ترتیب دمای سطح زمین یا اتمسفر مجاور سطح زمین افزایش می یابد، پس اگر این گازهای گلخانه ای افزایش پیدا کند، طبیعی است به دنبال آن دما نیز افزایش یابد که این تغییرات همان گرمایش جهانی است.
دانشمندان دریافته اند که افزایش دمای زمین سبب می شود دسترسی به آب شیرین دشوارتر شود، از سوی دیگر به علت بالا آمدن سطح آب دریاها، آب شور به منابع آب شیرین ساحلی نفوذ می‌کند و باعث تغییر کیفیت آن می‌شود، همچنین تبخیر سطحی ناشی از پدیده گرم شدن کره زمین، سبب خشک شدن رودخانه‌ها و پایین آمدن کیفیت آب می‌شود، این مساله به ویژه در مناطق کم‌آب‌تر مانند مناطق بیابانی و نیمه بیابانی مشهودتر است. علاوه بر این، افزایش املاح آبهای شیرین بر اثر تبخیر باعث افت کیفیت آن می‌شود. افزایش دمای زمین همچنین باعث آب شدن سریع یخ‌های قطبی و کوه‌های شناور یخی و در نتیجه بالا آمدن سطح آب دریاهای آزاد می‌شود. به‌طوری که بر اساس پیش‌بینی سازمان‌های جهانی در ۱۰۰ سال آینده، بین ۳۰ سانتیمتر تا ۱.۵ متر سطح آب دریاهای آزاد افزایش خواهد یافت و این امر به نوبه خود باعث ناپدید شدن و یا خالی از سکنه شدن برخی از جزایر، پیشروی آب در نواحی ساحلی و تحت تأثیر قرار گرفتن تأسیسات و زندگی مردم در بنادر می‌شود.
وضعیت ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست به طوری که ایران در زمره ۱۱ کشور اول جهان از نظر انتشار گازهای گلخانه‌ای به اتمسفر است که تبعات زیادی را برای کشور به همراه داشته است، از جمله افزایش متوسط دما، کاهش بارش ها، افزایش تعدد و شدت حوادث زیست‌محیطی شدید (مانند سیل و خشکسالی) برخی تاثیرات تغییر اقلیم است که موجب روزهای بسیار گرم در جنوب شرق کشور و روزهای بسیار سرد در شمال غرب کشور شده است، همچنین بروز خشکسالی و ایجاد چشمه‌های گرد و خاک در کشور و منطقه که منجر به افزایش بروز پدیده ریزگردها در شهرهای غربی، جنوب غربی و جنوب شرقی کشور شده است، از دیگر اثرات ملموس افزایش دمای زمین و و تغییر اقلیم است.
بر این اساس و به دلیل خطرهای پدیده تغییر اقلیم و اهمیت توجه به پیامدهای آن، سازمان ملل متحد، ۲۴ اکتبر هر سال را به عنوان روز جهانی تغییرات اقلیمی (International Day of climate Action) تعیین کرده تا در این روز توجه مردم جهان به این موضوع حیاتی جلب شود که امسال در ایران با سوم آبان ماه مصادف است.
سیده الهام عزیزی رییس گروه تغییر اقلیم، مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست در این باره به خبرنگار محیط زیست فرهنگ سار گفت: ادامه روند افزایش میزان تقاضا و مصرف انرژی در چند دهه آینده، تغییر کاربری زمین، گسترش فعالیت های کشاورزی و دامداری و افزایش ضایعات جامد و مایع، پدیده گلخانه‌ای را در جو زمین تشدید خواهد کرد. مدل های جوی پیش‌بینی می کنند که تا سال ۲۱۰۰، دمای کره زمین از ۱ تا ۳.۵ درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت.
وی افزود: انتشار روزافزون گازهای گلخانه‌ای، تولید ذرات معلق با قطر کمتر از دو و نیم میکرون و آلودگی حرارتی، عوامل مختلفی هستند که بر سرعت پدیده تغییر آب و هوا تاثیر می گذارند و در این بین تاثیر و اهمیت گازهای گلخانه‌ای بسیار بیشتر و شناخته شده‌تراست.
عزیزی اظهار داشت: اکنون این حقیقت که بشر وضعیت جو زمین را تغییر می دهد، به وضوح روشن شده و این پدیده انگیزه و محور فعالیت‌های گسترده در سطح کشورها و ملل متحد شده، طبیعی است اگر علت اصلی این امر را در رشد بی‌رویه جمعیت و متعاقب آن نیاز به فناوری و در نتیجه افزایش تقاضای جامعه جهانی برای حامل های انرژی دانست، اکنون قسمت اعظم این انرژی به سوخت های فسیلی متکی است و چنانچه همین روند در افزایش میزان تقاضا و مصرف انرژی ادامه یابد، در چند دهه آینده تغییرات اقلیمی شدیدی (به صورت گرمایش جهانی ) به وقوع خواهد پیوست.
تغییر اقلیم چیست و از کجا ناشی می شود؟
رییس گروه تغییر اقلیم، مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست گفت: واقعیت این است که انتشار گازهای گلخانه ای، ما را گرفتار برخی تغییرات آب وهوایی کرده است، آب و هوا با انتشار گازها به سرعت تغییر کرده و این تغییر برای صدها سال ادامه خواهد داشت و در نتیجه حتی اگر انتشار گازها و افزایش غلظت آنها در سطح اتمسفر متوقف شود، می توان گفت که برای تشخیص بعضی از اثرات مهم تغییر آب و هوا مانند بالا آمدن سطح دریا، مدت زمان طولانی مورد نیاز است.
وی افزود: گازهای گلخانه ای در اثر فعالیت های انسانی در اتمسفر رها می شوند، زمانی که سوخت های فسیلی برای تولید انرژی استفاده شده و جنگل ها قطع و سوزانده می شوند، دی اکسید کربن (CO۲) تولید می شود، متان (CH۴ ) و اکسید نیتروژن (N۲O ) نیز در اثر فعالیت های کشاورزی، تغییر کاربری زمین و دیگر منابع منتشر می شوند، مواد شیمیایی صنعتی به نام هالوکربن ها (CFCS۹, HCFS و PFCS۹) و دیگر گازهای با طول عمر بالا مانند سولفورهگزافلوراید (SF۶) در اثر فعالیت های صنعتی رها می شوند و انتشار می یابند.
عزیزی ادامه داد: افزایش مقدار گازهای گلخانه ای سبب تغییر آب و هوا می شود، این گازها با جذب اشعه فروسرخ، مسیر جریان طبیعی انرژی را با تغییر آب و هوا کنترل می کنند. سیستم آب و هوا در واکنش به انتشار گازهای گلخانه ای با پوششی ضخیم از این گازها برای حفظ تعادل بین انرژی دریافتی از خورشید و انرژی برگشت داده شده به فضا تعدیل می شود.
وی گفت: گازهای گلخانه ای اصلی شامل بخار آب، دی اکسید کربن ( CO۲)، ازن تروپوسفری (O۳)، متان (CH۴)، اکسید نیتروس (N۲O) و گازهای صنعتی (هالوکربن ها) است که به جز گازهای صنعتی بقیه آنها به طور طبیعی ایجاد می شوند و در مجموع کمتر از یک درصد گازهای اتمسفر را تشکیل می دهند این مقدار از گازها برای ایجاد اثر گلخانه ای و حفظ طبیعی دمای کره زمین در حدود ۳۰ درجه سانتیگراد بیشتر از دمای ضروری جهت حیات بر روی کره زمین کافی است.
به گفته وی میزان زیاد انتشار دی اکسید کربن و رشد انتشار آن حاکی از آن است که افزایش دی اکسید کربن اتمسفر نتیجه مستقیم ورودی های دی اکسید کربن از منابع انسانی و از جمله سوزاندن سوخت های فسیلی و جنگل زدایی بوده است.
ایران در زمره ۱۱ کشور اول جهان از نظر انتشار گازهای گلخانه‌ای به اتمسفر است
رییس گروه تغییر اقلیم، مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم گفت: این آسیب‌ها متاثر از عواملی مانند افزایش دما، افزایش سطح آب دریاها، خشکسالی و اثرات آنها بر مهاجرت ساکنین نواحی آسیب پذیر و منابع درآمدی آنها، بهداشت و دسترسی به آب آشامیدنی و نیز آسیب‌های اقتصادی برخاسته از موضوع تغییر اقلیم است.
وی افزود: تبعات گرمایش جهانی در سطح جهان، به صورت یکسانی مشاهده نمی شود، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، بیشترین خسارات و صدمات اقتصادی را از گرمایش جهانی مشاهده خواهند کرد در حالی‌که کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی کمترین خسارات را خواهند دید، این مساله ضرورت توجه به اقدام و مشارکت برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشورهای منطقه را نشان می‌دهد.
عزیزی ادامه داد: شواهدی چون افزایش متوسط دما در کشور، کاهش بارش‌ها، افزایش تعدد و شدت حوادث زیست‌محیطی شدید (مانند سیل و خشکسالی) در کشور نشان‌دهنده بروز روزافزون اثرات گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در کشور است، نقشه افزایش دمای سطح زمین طی یک قرن گذشته، نشان‌دهنده آسیب‌پذیری ایران از تغییرات اقلیمی، بیش از متوسط جهان است.
وی اظهار داشت: مواردی مانند افزایش توالی بروز حوادث شدید زیست‌محیطی مانند امواج حرارتی (روزهای بسیار گرم) در جنوب شرق کشور و روزهای بسیار سرد در شمال غرب کشور، از نشانه‌های اثرگذاری تغییر اقلیم در ایران است، افزایش ۴۰ درصدی باران‌های سیل‌آسا در کشور و روزهای خشک در نواحی غربی و جنوب شرق کشور نیز از پیامدهای محسوس تغییر اقلیمی است، هرچند که نمی‌توان سهم‌بندی مشخصی از نقش گرمایش جهانی بر پیامدهای زیست‌محیطی محلی داشت، اما به طور کلی بروز خشکسالی و ایجاد چشمه‌های گرد و خاک در کشور و منطقه که منجر به افزایش بروز پدیده ریزگردها در شهرهای غربی، جنوب غربی و جنوب شرقی کشور شده است، از دیگر اثرات ملموس افزایش دمای زمین و کاهش بارندگی است.
وی افزود: کاهش روان‌آب‌های سطحی در فصل بهار و کاهش توان تولید برقابی از دیگر تبعات کاهش بارندگی در کشور است، همچنین فرسایش خاک و فقر پوشش گیاهی مراتع کشور از آثار گرمایش جهانی در کشور است، کاهش بارش و ذخایر آب محلی، منجر به بروز مسائل اجتماعی مانند تبعات اقتصادی در روستاها و رشد مهاجرت از روستاها به حواشی شهرها و بروز پیامدهای اجتماعی و اقتصادی نامطلوب حاشیه‌نشینی و از دست رفتن سرمایه‌های روستایی است.
بررسی آثار تغییر اقلیم بر سلامت و روان مردم
رییس گروه تغییر اقلیم، مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست گفت: اثرات تغییرات اقلیم بر سلامت انسان و محیط پیرامون آن در نقاط مختلف جهان به چالش اساسی یعنی نوع پاسخ انسان به این تغییرات تبدیل شده است. در این بین، ارتباط نزدیک بین بیماری انسان و تغییر در پارامترهای اقلیمی قابل تامل است، انسان به عنوان عنصر فعال در کنترل اثرات تغییر اقلیم و فراهم آوردن اقدامات موثر در جهت کاهش اثرات آن مطرح می شود.
وی افزود: در چند دهه اخیر با افزایش گازهای گلخانه ای، تشدید روند گرمایش کره زمین و تغییرات اقلیمی، بخش هایی از کره زمین به خصوص منطقه خاورمیانه تحت تاثیر خشکسالی های پیاپی، افزایش تقاضا برای آب و برداشت های بی رویه، با بحران آب مواجه شده است، با توجه به روندهای موجود پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۵، نیاز آبی جهان در بخش کشاورزی ۱.۳ ، صنعت ۱.۵ و شرب ۱.۸ برابر شود که این روند، کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی را در زمره بحرانی ترین مناطق جهان قرار خواهد داد، به همین دلیل بسیاری از رودخانه های واقع در حوضه های مشترک بین چند کشور به شدت تحت فشار رقابت بر سر برداشت منابع آب محدود قرار داشته که می تواند ضمن تشدید بحران آب، زمینه بروز اختلاف و نزاع بین کشورهای همسایه را نیز پدید آورد.
عزیزی اظهارداشت: کشور ما نیز از این بحران مستثنی نبوده و در پنج دهه اخیر افزایش میانگین دما، کاهش متوسط بارندگی، کاهش منابع آب تجدیدپذیر کشور و بهره برداری های بی رویه از منابع آب منجر به پیدایش و تشدید بحران آب در کشور شده است که این موضوع در حوضه های مشترک مرزی به دلیل وابستگی به منابع آبهای فرامرزی از اهمیت بیشتری برخوردار است.
راهکارهای پیشنهادی
وی گفت: برای برون رفت از چنین شرایطی چندین اقدام باید صورت گیرد از جمله به کارگیری روش ها و فناوری های نوین در صنایع برای کاهش انتشار، جایگزینی سوخت های کم کربن، بهینه سازی مصرف انرژی و سازگاری با اثرات تغییر اقلیم برخی از این راهکارها است.
