تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آئین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت در این جهان اثیری، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده که شکل‌گیری رفتارهای آئینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن خود در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب است که با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آئین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
کشورمان ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده نظم و تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا شش هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری از رفتارهای آئینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ( ۱۴۴۲ قمری) دومین سالی‌ست که ایرانیان همسو با تمامی مسلمانان سراسر جهان روزه خود را در سایه ویروس لجوج، سمج و مرگ‌بار کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهم‌ترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آئین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
اما تعدد و تکثر و آئین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. و از آن برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آئینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند خود رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آئین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
پس در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آئین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد. تا چه پیش افتد و چه در نظر آید…
تجلی آیین همسایه‌داری به ویژه در ماه رمضان در «ارَک و برَک»
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های جغرافیای وسیع کشورمان وجود فرهنگ ها و اقوام مختلف و به نوعی تجلی همزیستی زیر چتر واحدی به نام ایران است که به‌ویژه در ایامی چون ماه مبارک رمضان، محرم و صفر بخشی از شکوه وحدت مسلمانان شیعه و سنی در قالب آیین‌های نمایشی که خود نماد و سمبلی از اتحاد و یکپارچگی همیشگی ملت ایران است، را به رخ می‌کشاند.
در این میان استان سیستان و بلوچستان که یکی از کهن‌ترین استان‌های کشور و یکی از قطب‌های تمدن تاریخ ایرانی است در ایام ماه مبارک رمضان شاهد برگزاری آیین‌های نمایشی متعدد و متفاوتی همسو با انگاره های ملی – مذهبی در شکل رفتارهای اجتماعی است. آیین هایی که قدمت برخی از آنها تاریخی بیش سیزده قرن را پشت سر می گذارند.
یکی از سنت‌های کهن مردمان خطه سیستان در ماه صیام که قدمت آن بیش از ۱۰۰۰ سال تاریخ ثبت شده را به خود می بیند به آیینی موسوم به «ارَک و برَک» باز می‌گردد. «ارَک و برَک» در گویش مردمان سیستان به معنای «آوردن و بردن» است.
مساله توجه به همسایه در دین اسلام بارها مورد تاکید قرار گرفته و بر مومن مسلمان فرض واجب است که نسبت به افرادی که پیرامون خانه و کاشانه او زندگی می کنند توجه داشته باشد.این امر که یکی دیگر از مبانی مهم و ارزشمند دین مبین و هدایتگر اسلام و سفارش شده توسط رسول خدا(ص) و ائمه معصوم(ع) است به عنوان قلب تپنده شکل‌گیری و اجرای آیین نمایشی «ارَک و برَک» به شمار می رود.
مردمان منطقه سیستان بر این عقیده اند که از هر اجاق یا تنوری که اهل خانه در آن غذا می پزند دودی بلند می شود تا هر شعاعی که آن دود می رود خانواده مقید هستند تا برای همسایگان خود کاسه هایی از غذایشان را برای سفره افطار و سحر به عنوان هدیه و یا نذری ببرند.
خوشبختانه برپایی آیین «ارَک و برَک» هنوز هم در بسیاری از روستاها و شهرستان های منطقه سیستان توسط مردمان این خطه از کشورمان برپا می شود و بیشتر غذاهایی که در این آیین مورد استفاده قرار می گیرد غذاهای ساده و محلی آن منطقه مانند شیربرنج، نان برک و همچنین شله زرد است.
با ظهور زندگی مدرن در میان مردمان شهرنشین در دهه های اخیر شاهد هستیم که آنها دیگر از تنور و اجاق برای تهیه غذا استفاده نمی کنند و به همین مناسبت در اجرای آیین «ارَک و برَک» تغییراتی در شکل و شیوه آن اعمال کردند.
سنت جدید اجرای این آیین، اینگونه است که در ایام ماه مبارک رمضان مردمان هر محله و منطقه پیش از اذان مغرب در حد بضاعت خود مواد غذایی مانند چای، خرما، نان و یا همان غذاهای محلی مانند شله زرد و شیربرنج را به مسجد منطقه می‌برند و بعد از اقامه نماز تمام افراد در مسجد دور هم و گرد یک سفره جمع می شوند و روزه خود را با همین خوراکی که توسط مردم نذر مسجد شده است می گشایند و افطار می کنند.
