بر اساس آمارهای موجود، از مجموع یک میلیون و ۲۴۸ هزار و ۶۱۰ نفر جمعیت استان اردبیل ۴۴۸ هزار و ۵۵۴ نفر در هزار و ۸۰۰ روستا سکونت دارند و اکنون ۲۳۷ روستا در این استان مهاجرفرست و ۲۱۱ روستای دیگر هم در معرض خطر مهاجرت قرار دارند.
در سالیان گذشته مهاجرت افراد جوان از روستاها باعث کاهش رشد جمعیت، خالی از سکنه شدن، افزایش نسبت سالخوردگی و افزایش نسبت وابستگی در روستاهای استان شد هر چند که پس از انقلاب با ارائه خدمات ضروری این روند تا حدودی سرعت کندی یافت اما هنوز پدیده مهاجرت در استان اردبیل تداوم دارد.
در شرایطی که محلات حاشیه‌ای در شهرهای بزرگ استان در حال گسترش است، هنوز می‌توان محلاتی را در مرکز استان یافت که به دلیل ساخت مسکن غیرقانونی از خدمات ابتدایی محروم هستند، اکثر اهالی این محلات حاشیه‌ای که بیشترین آنها در اردبیل و پارس‌آباد مغان متمرکزند از روستاییانی هستند که به امید زندگی راحت راه شهر در پیش گرفته‌اند.
بر اساس آمارها هم اکنون ۱۵۰ روستا در استان اردبیل بر اثر مهاجرت خالی از سکنه شده و در صورت تداوم این روند بیم آن می‌رود که بر تعداد این روستاها افزوده شود.
مشکلات ناشی از بیکاری و نبود شغل، درآمد پایین، وقوع خشکسالی، ضعف امکانات و زیرساخت‌های تولیدی و صنعتی از جمله عواملی هستند که کارشناسان آن را در تداوم معضل مهاجرت از روستاها بویژه نسل جوان دخیل می‌دانند.
تشکیل شهرهای کوچک، نبود توسعه پایدار روستایی، تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی، عدم تمایل روستاییان برای کشاورزی، بی‌توجهی به اشتغال و کارآفرینی جوانان در روستاها، بی‌توجهی به تامین زیر ساخت‌ها، نبود آب کافی، نبود امکانات بهداشتی و درمانی، مقرون به صرفه نبودن دامداری و دامپروری، بهره‌وری پایین تولیدات کشاورزی و اجرای کند طرح‌های آبیاری مدرن از جمله دلایل دیگر مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها است.
بهروز شاکری ، کارشناس برنامه‌ریزی روستایی در این باره به فرهنگ سار گفت: پدیده مهاجرت جوانان روستایی به شهرها، یکی از مهمترین دلایل عدم تحقق اهداف توسعه روستایی محسوب می شود زیرا جوانان روستایی امروزه دارای تحصیلات دانشگاهی بوده و سرمایه انسانی مناسبی برای روستاها محسوب شده و با خروج آنها از روستا، عملا توسعه روستایی با کندی مواجه خواهد شد.
وی افزود: تلاش به منظور ایجاد رفاه، ارتقای معیشت و دستیابی به زندگی بهتر از جمله اهداف اجتماعی بشر به منظـور ماندگاری در تمام عرصه‌های سکونتگاهی است و از این رو افراد در راستای فرار از مشکلات و تنگناهای موجـود در محلِ سکونت خویش و همچنین برخورداری از رفاه و آنچه که حق طبیعی انسـان بـرای ادامـه زنـدگی قلمداد می‌گردد، به فضای سکونتگاهی دیگر مهاجرت می‌کنند.
شاکری با بیان اینکه روستاییان به منظور استفاده از امکانات معیشتی ، رفاهی و نیز در جهت یافتن شغل و ایجاد درآمد کافی، به سمت شهرها و دیگر مراکز اقامتگاهی کشور مهاجرت می‌کنند، افزود: در حال حاضر جوانان روستایی تمایـل دارنـد بـه سـمت مراکزی رهسپار شوند که علاوه بر رفع نیازمندی‌های اقتصـادی، اجتمـاعیِ آنـها بتوانـد جوابگـوی احساسات و ادراکات فرهنگی- هویتی آنها نیز باشد.
این کارشناس با اشاره به علل و انگیزه‌های مهاجرت روستاییان به سمت مراکز شهری افزود: روستاییان با توجه به اهداف عالیه زندگی از حیث معیشتی، رفاهی بسته به ویژگی‌های طبیعی، شرایط اقتصادی، اجتماعی و همچنین تفاوت‌های تاریخی، قومی و فرهنگیِ دست به نقل مکان به شهرها می‌زنند و وجود عوامل مهمی از قبیل بروز مخاطرات محیطی (خشکسالی، سیل، زلزله)، رفع نیازمندی‌های زیستی،بیولوژیک، دسترسی به امکانات و تسهیلات معیشتی، رفاهی، به همراه دستیابی به شغل جدید و درآمد بیشتر، رفع فقر و بیکاری به لحاظ اقتصادی و برآوردن احتیاجات فرهنگی، اجتماعی همچون تحصیل، بالابردن سطح فرهنگ و تمایل به زندگی در نقاط خاص از مهمترین انگیزه های مهاجرت روستاییان به دیگر مراکز سکونتگاهی کشور محسوب می‌شود.
مشکلات اقتصادی و بیکاری علت اصلی افزایش مهاجرت روستاییان اردبیل
هر چند که عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در زمینه مهاجرت روستاییان به شهرها دخیل هستند اما به اعتقاد کارشناسان اشتغال و مشکلات اقنتصادی مهمترین دلیلی است که همچنان موجب تداوم معضل مهاجرت از روستاها به شهرها می‌شود.
اکبر بهنامجو ، استاندار اردبیل با بیان اینکه مشکلات اقتصادی و بیکاری سبب افزایش مهاجرت در استان اردبیل شده است، گفت: پدیده مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها و نیز از برخی شهرستان‌های استان سبب به وجود آمدن مشکلاتی شده که باید برنامه‌ریزی اساسی برای بررسی علل مهاجرت و کاهش این پدیده انجام شود.
وی افزود: در صورتی که این مشکلات در مناطق مهاجرفرست کاهش و زمینه برای اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی در این مناطق فراهم شود می‌توان شاهد کاهش پدیده مهاجرت از این مناطق بود.
میرعلی رحیمی‌زاد ، مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری اردبیل هم گفت: بیش از ۱۵۰ روستا در استان اردبیل خالی از سکنه هستند و باید برای پیشگیری از مهاجرت‌ها تدابیری شود.
وی بیان کرد: در برخی از روستاهایی که خالی از سکنه هستند، مشاهده می‌شود که امکانات مناسبی برای ادامه فعالیت و ماندگاری در منطقه وجود دارد، اما به دلیل عدم استفاده از ظرفیت‌های موجود و سوق ندادن امکانات به سمت تولید، مهاجرت از روستاها به کلانشهرها انجام پذیرفته است.
رضوان صادقی ، معاون امور عمرانی فرماندار خلخال هم در این باره گفت: مهاجرت روستاییان به شهرها در این شهرستان علاوه بر رشد منفی جمعیت روستایی موجب افزایش ساخت و سازهای غیرقانونی در شهرها شده است.
وی افزود: رشد جمعیت در تعداد انگشت‌شماری از روستاهای این منطقه مثبت بوده و بیشتر روستاها به دلیل مهاجرت و سکنی‌گزینی در شهرها رشد منفی جمعیت دارند.
صادقی با اشاره به افزایش ساخت و سازهای غیرمجار و عمدتا شبانه در شهرستان خلخال، بیان کرد: در حالی که بر اساس قوانین جاری کشور واگذاری هرگونه انشعاب انرژی به بناهای غیرمجاز ممنوع است ولی فشارهای وارده از منابع مختلف موجب می‌شود تا انشعابات انرژی به صاحبان ساخت و سازهای غیرمجاز شهری پس از گذشت مدتی از ساخت بنا واگذار شود.
او گفت: ادامه ساخت و سازهای غیرمجاز علاوه بر لطمه زدن به زیبایی شهر و روستاها جان اهالی ساکن در این سکونت‌گاه‌های غیررسمی در زمان وقوع حوادث طبیعی همچون زلزله را تهدید می‌کند.
صادقی تاکید کرد: هزینه‌های اجرای احکام قلع و قمع پس از احداث و تخریب بنای غیرمجاز بسیار سنگین‌تر از هزینه پیشگیری اولیه در همان ابتدای شروع این اقدام غیرقانونی توسط مهاجران روستایی است
صدیف بدری ، نماینده مردم اردبیل، نیر، نمین و سرعین در مجلس شورای اسلامی هم گفت: عمران و آبادانی روستاها باید اولویت اساسی مسئولان مربوطه باشد تا مردم با انگیزه و امید به زندگی خود در روستاها ادامه دهند.
وی با بیان اینکه اقتصاد و پیشرفت استان اردبیل منوط به رشد و توسعه روستاها است، افزود: هم‌اکنون بسیاری از روستاهای اردبیل از عمران و آبادانی بویژه اجرای طرح هادی و طرح‌های اشتغال‌زا بی‌نصیب مانده که این امر در شان و جایگاه روستاییان تلاشگر منطقه نیست.
بدری گفت: بسیاری روستاییان علاوه بر بیکاری از نبود مسکن مقاوم در مضیقه هستند که ضروری است مقاوم‌سازی مسکن در کنار اشتغال‌زایی مورد پیگیری جدی قرار بگیرد.
وی با بیان اینکه ۱۰۰ هزار واحد مسکونی نیمه داوم و کم دوام در روستاهای استان اردبیل شناسایی شده است، افزود: از این تعداد ۵۴ هزار واحد مسکونی مقاوم‌سازی شده و نیاز است بقیه هم با ارائه تسهیلات بموقع مقاوم‌سازی شود تا روستاییان به خاطر نبود سرپناه مقاوم مجبور به مهاجرت نشوند.
سیدغنی نظری ، نماینده خلخال و کوثر در مجلس نیز گفت: در حال حاضر مشکل برخی از روستاهای این شهرستان‌ها در حوزه اشتغال، آب شرب ، راه بین‌مزارع و پمپاژ آب کشاورزی و نبود زیرساخت‌های اینترنت است که برطرف شدن این مشکلات با هدف جلوگیری از مهاجرت ضروری است.
او ایجاد زمینه اشتغال جوانان روستایی را یکی از عوامل مهم در آبادانی روستاها و پیشگیری از مهاجرت دانست و افزود: اگر روستاهایی مستعدی همچون نمهیل و کزج که موقعیت مناسب توسعه گردشگری و تولید را دارند، فاقد امکانات مورد نیاز امروزی باشند جوانان از روستاها مهاجرت می‌کنند.
ولی اسماعیلی ، نماینده گرمی در مجلس شورای اسلامی هم با بیان اینکه جمعیت روستاهای گرمی کاهش یافته است ، گفت: در سال‌های اخیر جمعیت برخی از روستاهای گرمی به دلیل بیکاری، نبود سرمایه‌گذاری و اشتغال تقلیل یافته است.
وی افزود: جمعیتی بالغ بر ۱۲۰ هزار نفری شهرستان گرمی به ۷۲ هزار نفر کاهش یافته که نشان می‌دهد برنامه‌های خوبی برای اشتغال و کارآفرینی در روستاها انجام نشده است.
اسماعیلی ادامه داد: پیامدهای مهاجرت‌ها نیز تامین امکانات نظیر آب، برق، گاز، امنیت و اشتغال است که باید تامین این امکانات برای ماندگاری جمعیت در شهرستان‌ها و روستاها فراهم شود.
وی افزود: طبق مطالعات علمی اگر امکانات مورد نیاز در شهرستان گرمی فراهم می‌شد ۶۰ هزار نفر از این شهرستان مهاجرت نمی‌کردند، راه اصلی برای حفظ و افزایش جمعیت روستاهای گرمی، مهاجرت معکوس و توسعه متوازن است.
فریبرز دهقان ، معاون آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه‌یزی استان اردبیل هم گفت: روند مهاجرت روستاییان به شهر در سال‌های اخیر مشهود است و این به دلیل از دست رفتن کارکرد قدیمی روستاها در بخش زراعت، باغبانی و دامداری است که باید جلوی آن گرفته شود.
د.
وی با بیان اینکه ساختار سنی جمعیت در این استان به هم خورده و با تشدید مهاجرت و کاهش زاد و ولد با نوعی به هم ریختگی جمعیتی بویژه در روستاها روبرو هستیم، افزود: بر اساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن سال ۹۵ در استان کاهش جمعیت از اصلی‌ترین دغدغه‌ها و نگرانی مسئولان است و تعدادی از روستاها نیز به دلیل تشدید مهاجرت خالی از سکنه به نظر می‌رسند که این رویه آثار ناگواری را در همه حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی به همراه دارد.
دهقان به موقعیت روستاهای مرزی و اهمیت تثبیت حضور روستاییان در این مناطق به همراه حفظ نیروهای جوان در این مناطق اشاره کرد و گفت: اگر منابع موجود درست مدیریت نشود بخش بزرگی از سرمایه‌ها به راحتی از دست می‌رود.
راهکارهای مقابله با مهاجرت و اقدامات دولت در این زمینه
به اعتقاد کارشناسان ، تنظیم استراتژی کلان توسعه روستایی و کارآفرینی، بررسی علمی مناطق روستایی استان از نظر استعدادسنجی در زمینه تولید و اشتغال در زمینه کشاورزی ، صنعت و خدمات و توریسم ، شناسایی فرصت‌های کارآفرینی در روستاها ،شناسایی مناطق روستایی پایدار از طریق مطالعه علمی بر حسب شاخص‌ها و مولفه‌های مختلف از نظر جمعیتی ، توسعه زیرساخت‌ها و زیربناهای اجتماعی و اقتصادی در مناطق روستایی پایدار، تهیه بانک اطلاعاتی کارآفرینی و مشاغل روستایی ،ایجاد فرصت‌های کارآفرینی و اشتغال‌زایی در روستا ، ایجاد منابع تولیدی در روستا، کاهش شکاف درآمدی روستا نسبت به شهر، توسعه فناوری و دانش و علم در مناطق روستایی ، تهیه و تنظیم قوانین و مقررات مناسب و بهینه جهت حمایت‌های مالی ، فنی و مشاوره‌ای از کارآفرینان روستایی ،اشتغال‌زایی، ایجاد درآمد پایدار، اصلاح شیوه‌های کشت و زرع بمنظور بهره‌وری بیشتر، ایجاد فضای کسب و کار نوین، خوشه‌های صنعتی و ترویج کشت گیاهان دارویی و گلخانه‌ای از جمله راهکارهایی است که با اجرای آنها می‌توان ضمن جلوگیری از مهاجرت روستایی مهاجرت معکوس را رقم زد.
ولی اسماعیلی ، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس با اشاره به مهاجرت ساکنان روستاها و شهرهای کوچک به مرکز استان و نیز سایر استان‌های کشور، اظهارکرد: با ایجاد زیرساخت‌های لازم در روستاها و شهرستان‌های کوچک می‌توان مانع مهاجرت‌های بی‌رویه به مراکز استان و پایتخت شد.
وی با بیان اینکه مهاجرت منجر به افزایش آسیب‌های اجتماعی می‌شود، افزود: با فراهم کردن جاده مناسب، آب و اشتغال می‌توان با پدیده مهاجرت مقابله کرد.
سیدغنی نظری ، نماینده خلخال و کوثر نیز گفت: تلاش برای ایجاد فرصت‌های شغلی در روستاها باید مورد توجه جدی مسئولان استان اردبیل قرار بگیرد تا جوانان روستایی مجبور به ترک روستای خود نشوند.
وی افزود: روستاهای مناطق جنوب استان از قطب‌های مهم گردشگری و تولید صنایع دستی خلخال هستند و ایجاد اشتغال روستایی در این بخش‌ها می‌تواند به توسعه اقتصادی و اجتماعی مردم کمک کرده و جلوی مهاجرت های بی رویه را بگیرد
او همچنین با اشاره به اجرای طرح رفع تداخل اراضی کشاورزی در روستاهای منطقه گفت: روستاییان برای ادامه زندگی در روستا نیازمند مسکن مناسب و توسعه روستایی هستند و انتظار از مدیران استانی تسریع در اجرای فاز دوم طرح هادی روستاهای کزج و نمهیل است .
نماینده شهرستان‌های خلخال و کوثر در مجلس شورای اسلامی گفت: هرگونه توسعه روستایی منجر به اشتغال ، توقف روند مهاجرت و توسعه اقتصادی مردم روستا خواهد شد و آبادانی روستاها در گرو ایجاد فضای اشتغال برای مردم و جوانان روستاها است.
در این حال دولت نیز اقدامات خوبی برای مهار مهاجرت و ماندگاری جمعیت روستایی در محل سکونت خود در سال‌های اخیر انجام داده است که از جمله آنها پوشش مناسب روستاهای استان اردبیل از برق ، گاز ، آب آشامیدنی و دیگر خدمات رفاهی می‌باشد ضن اینکه برای افزایش درآمد روستاییان نیز اقدامات مهمی اجرایی شده است.
داود شایقی ، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اردبیل گفت: طرح توسعه اشتغال با پرداخت تسهیلات کم‌بهره در روستاهای بالای ۴۰ خانوار این استان اجرا می‌شود که منجر به کاهش مهاجرت روستاییان خواهد شد.
وی با بیان اینکه این طرح مقرر است سالانه در ۱۲۹ روستای استان اجرا شود، اظهارکرد: در هر روستا متناسب با ظرفیت‌ها طرح‌های اشتغال مدنظر است که می‌تواند جهش تولید و رونق اقتصادی را به همراه داشته باشد، همچنان‌که که طرح‌های قابل توجهی در زمینه‌های مختلف از قبیل تولید گیاهان دارویی،خوشه‌های فرش، پرورش طیور و طرح‌های گردشگری در برخی از روستاهای استان تاکنون اجرایی شده است.
وی با بیان اینکه اشتغال‌زایی در روستاها مورد تاکید دولت تدبیر و امید است، افزود: بر این اساس سال گذشته ۱۲۹ روستا در استان برای اشتغال‌زایی شناسایی شد و برای امسال نیز شناسایی همین تعداد روستا برنامه‌ریزی شده است.
رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اردبیل با بیان اینکه این استان در تهیه طرح توسعه روستایی در زمره استان‌های اول است، افزود: برای تحقق اشتغال و جلوگیری از مهاجرت ها همکاری مدیران دستگاه‌های اجرایی و فرمانداران در حمایت از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی الزامی است.
شایقی بیان کرد: پرداخت تسهیلات روستایی علاوه بر اینکه زمینه اشتغال و تولید در روستاها را فراهم می‌کند، بلکه باعث جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها می‌شود.
وی ادامه داد: اشتغال در این استان با هدف جلوگیری از مهاجرت ها از چهار محور شامل تسهیلات رونق تولید، اشتغال فراگیر، اشتغال پایدار روستایی و عشایری و صندوق توسعه ملی پیگیری می‌شود و امید است با توجه به بیکاری ۶۵ هزار نفر در استان هر سال فرصت اشتغال بیشتری در استان فراهم شود.
شایقی همچنین هم از تدوین سند توسعه ۱۰ شهرستان استان خبرداد و گفت: تا پایان امسال سند توسعه شهرستان‌ها تکمیل شده و برای ابلاغ آماده می‌شود که پیش‌بینی می‌شود این برنامه نیز در کاهش مهاجرت‌ها کمک کند.
استاندار اردبیل اجرای طرح آمایش سرزمین را عاملی در شناسایی ظرفیت ها و نیازهای هر یک از مناطق دانست و بیان کرد: در حال حاضر برخی شهرستان‌های استان مهاجرفرست شده‌اند که در صورت شناسایی نیازهای این مناطق و تلاش برای رفع آنها می‌توان این روند را تغییر داد.
بهنامجو با تاکید بر توجه به تمامی حوزه‌ها در اجرای طرح آمایش سرزمین گفت: توجه به افق چشم‌انداز بلندمدت، شناسایی ظرفیت‌ها و نیازها مناطق با استفاده از اسناد دستگاه‌های اجرایی و همه‌جانبه بودن از خصوصیات طرح آمایش سرزمین بوده که اجرای آن ضمن توسعه مناطق شهری و روستایی در ماندگاری جمعیت کمک خواهد کرد.
در نگاهی کلی پدیده مهاجرت روندی زمان‌دار و آسیبی دامنه‌دار است و نیاز به توجه همیشگی، شناخت و ریشه‌یابی معضل و برنامه‌ریزی و ارائه راهکارهای کارشناسی و علمی دارد.
گزارش: یعقوب شاددل
