به گزارش خبرنگار فرهنگی فرهنگ سار، بیست و پنجم اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم توس ابوالقاسم فردوسی و روز پاسداشت زبان فارسی است. اثر سترگ شاعر حماسه‌سرای ایران، شاهنامه اثری مهم در حوزه تاریخ و اسطوره‌شناسی ایران به شمار رفته اما از نظر اجتماعی، کمتر به آن پرداخته شده است. فردوسی در اثرش، نکاتی را مطرح کرده است که برای جامعه شناسان هوشیار، قابل توجه است. یکی از پژوهشگران در این حوزه، سمیه بخشنده زحمتی است که به تحلیل جایگاه اجتماعی زنان در این اثر فاخر ایرانی و پارسی پرداخته است.
بخشنده، درباره علت نگارش کتاب زنان شاهنامه و جایگاه اجتماعی‌شان، به خبرنگار فرهنگی فرهنگ سار، گفت: من در رشته مطالعات زنان تحصیل کردم و علاقه مند بودم بدانم زن جامعه امروز چه پیشینه‌ای داشته است، چه در اجتماع، چه در حوزه ادبیات. ما در حوزه ادبیات از فرهنگی غنی برخوردار هستیم. شعرا و نویسندگانی در سطح جهانی داریم و یا زنانی که در حوزه ادبیات نام آور هستند مانند سیمین دانشور و یا پروین اعتصامی که می توان گفت نظیر او را در همه تاریخ ادبیات نداریم.
وی افزود: در جامعه امروزی، دوران گذاری را طی کرده‌ایم، بهتر است بدانیم که پیشینه آن چه بوده و چگونه به اینجا رسیده ایم، این جرقه ای بود که در ذهن من خورد، بر اساس علاقه شخصی آن را آغاز کردم اما هر چه جلوتر رفتم متوجه شدم جهان شاهنامه بسیار گسترده تر است، هم از نظر فنی و هم از این نظر که ملزم شدم، حوزه‌های دیگر را از هنر تا علوم اجتماعی و… کنکاش کنم.
جایگاه زن امروز، مدیون جایگاه زن در آثار ادبی به ویژه شاهنامه است
بخشنده در پاسخ به این سوال که با توجه خوانش های گوناگونی که از ادبیات کلاسیک وجود دارد، می توانیم با دریافت های امروز آثار ادبیات کهن را بخوانیم؟ گفت: نه تنها با نگاه امروز، بلکه با نگاهی بسیار علمی تر و پیچیده تر، می‌توانیم آن را بخوانیم؛ امروز ما زنان زیادی را داریم که در عرصه های اجتماعی و اقتصادی، سیاست و فرهنگ، مجدانه و ساعی کار می کنند و حضور دارند، مشارکتی که می توانیم بگویم دوشادوش مردان و یا حتی جلوتر از آنان بوده است.
وی اضافه کرد: جایگاه امروز ما به پیشینه ما برمی‌گردد. حضوری که زن ایرانی در تاریخ دارد، بسیار قدیمی و مهم است؛ زنی که کمتر دیده شده اما حضور قابل توجهی دارد. جایگاهی که امروز زن ایرانی دارد، به خاطر قدمت و پیشینه‌ای است که در تاریخ دارد، جایگاه زن امروز، مدیون جایگاه زن در آثار ادبی به ویژه شاهنامه است.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: من پیش از این اثر پژوهشی آثار بیشتر شاعران را مطالعه کردم اما با شاهنامه مانوس نبودم، اما وقتی با آن به طور عمیق آشنا شدم، مساله متفاوت شد.
ما شاهنامه را به اسطوره و حماسه می شناسیم اما قالب آن مثنوی است که اگر این قالب را بشناسید، می‌دانید که محتوای آن پند و اندرز و عرفان است و مثل غزل عاشقانه یا مثل قصیده داستانی نیست.
وی در مورد اثر پژوهشی خود گفت: ما برای این پژوهش می توانستیم مولفه های بسیاری را در نظر بگیریم اما سعی کردیم شاخصه‌های بسیار مهم را محسوب کنیم که یکی پاکدامنی بود که خود به زیر مولفه های دیگری تقسیم شد و دیگری مرجع مشورت بود.
بخشنده در مورد دشواری‌های آغازین این پژوهش گفت: این سوال برایم مطرح بود، زنی که در قرن ۳ و ۴ هجری، تنها مخاطب غزل عاشقانه بوده است، چگونه می توان از نقش رایزنی او سخن گفت؟ اما خود فردوسی پاسخ من را داد، هر بار که ابیات را می خواندم، برایم بیشتر جذابیت پیدا می کرد، در شاهنامه با ابیاتی نزدیک به هم از مشورت با زنان یاد شده است، در موقعیت های بسیاری و به روش های مختلفی و با چه ظرافتی، نظر زنان را پرسیده‌اند.
شجاعت زنان شاهنامه را زن امروز ندارد
این نویسنده به جزییات اثرش اشاره کرد و افزود: شاخصه اجتماعی هم زیرعنوان های خاص و مشخصی دارد، آن جسارت و بی باکی که زن در شاهنامه دارد، هنوز زن جامعه ما به آن نرسیده است حتی اگر نزدیک شده باشد. سخنوری که زنان در شاهنامه نشان می دهد را در زنان امروز نمی بینیم، بردباری و صبوری که در زنان شاهنامه وجود دارد در آثار دیگر ندیده ام. از همه این ها مهم تر از خردمندی زن در شاهنامه سخن گفته شده، به طور مثال رودابه یا گردآفرید، چنان خردمندانه و اندیشمندانه سخت گفته اند که زبانزد شده‌اند.
وی در پاسخ به این سوال که کدام ویژگی زنان شاهنامه برای او اهمیت پیدا کرده است، گفت: ما واژه ها و لغات و تعاریف زیادی داریم که در علوم اجتماعی هر کدام، در یک قالب معنادار جای می گیرند. ما در عنوان کتاب، برای انتخاب عبارت جایگاه اجتماعی و پایگاه اجتماعی، بسیار بررسی کردیم. خود مقوله اعتبار اجتماعی به چند مولفه تقسیم شده است، پاکدامنی، درایت، تصمیم‌گیری و قدرتی که زنان در شاهنامه دارند که بتوانند، محوری را تعریف کنند و کار را دست بگیرند و بر اساس نظرشان حتی مسیر داستان را تغییر بدهند. در مقوله مشورت، حتی اگر خیلی پررنگ نبود اما در ابیات با نگاهی جزیی نگرانه، می توان دید که همیشه رای یک زن پرسیده شده است، حتی اگر در داستان این نکته پرداخت نشده باشد.
بخشنده با اشاره به مطالعه همه آثار مهم در این حوزه گفت: کتابخانه ملی، یک نسخه ازهمه کتاب ها دارد، همیشه پیگیر بودم که کاری تازه انجام شود و حرفی برای گفتن داشته باشد. همه کتاب‌ها در حوزه زنان و شاهنامه را دیده بودم و قالب دسته بندی هایی که دیدم کلی گویی بود، ما ۳۲ زن مشهور از شاهنامه می شناسیم و دیگران دیده نشده اند. من در فهرست کارم به زنان نامدار شاهنامه پرداخته ام و بخش دیگر به زنانی تعلق دارد که کمتر اثرگذار بوده اند. کاری دیگری هم که ساده نبود، پیدا و فهرست کردن اسامی همه زنانی بود که نامشان در شاهنامه آمده است.
وی ادامه داد: برای یافتن نسخه اصلی شاهنامه، بسیار تلاش کردم، نسخه اصلی تصحیح ژول مول را یافتم، که در فرانسه نگهداری می شد.تک تک ابیات و داستان ها را خواندم و دنبال می کردم و تمام اسامی را استخراج می کردم. یکی از استادان حوزه ادبیات زمانی که کار را مطالعه کردند، گفتند از نگاه ایشان این اثر رفرنس خیلی مناسبی است که برای دختری نام ایرانی انتخاب کنیم. برایم مهم بود که اسامی تمام زنان شاهنامه را استخراج کنم.
سرم را بالا نگه می دارم که یک زن ایرانی هستم
این پژوهشگر با بیان این که اثر پژوهشی او پنج بار ویراستاری ادبی شده است، اضافه کرد: من بسیاری از این اسامی را اصلا نمی شناختم، در دسته بندی نهایی که در این کار انجام شده دو حوزه را انتخاب کردم که متفاوت باشد و زنان ایرانی را از غیر ایرانی متمایز کردم. در واقع جامعه آماری مشخص کردم و نام تمام زنان شاهنامه را درآوردم. مسئله من این بود که زن ایرانی چه قدمت و جایگاهی داشته در زمان های قدیم و قرن های گذشته داشته است. اکنون که مدتی از چاپ این اثر گذشته می توانم بگویم که زنان ایرانی جایگاه بسیار خوبی داشتند. افتخار می کنم نه به عنوان نویسنده، بلکه به عنوان کسی که کاری کوچک و تحقیقاتی انجام دادم.
بخشنده اظهار داشت: با زمان عامیانه می گویم نه علمی و ادبی، که سرم را بالا نگه می دارم که یک زن ایرانی هستم. چون من کسی مثل همای را در اثر پژوهشی خود داشتم و شخصیتی مثل منیژه را. من به شخصیتی به اسم گلشهر پرداختم؛ بانویی کاردان و خردمند. گردآفرید را داشته ام که جنگ آور بوده. با خواندن این اثر به خودت می بالی که زن ایرانی هستی به دلیل اینکه زن ایرانی این پیشینه تاریخی و زندگی نامه ای داشته است که جای افتخار دارد.
وی با اشاره به زنان منفور شاهنامه گفت: شاید جایی در ذهن ما، همیشه فکر می کردیم سودابه زنی بوده از حیا و حرمت و عفاف بی بهره، اما داستان را که بخوانید می فهمید که جایی اظهار علاقه کرده است، ولی شیرازه و شاخصه شخصیت او بسیار مقاوم و صبور و عاطفی و عاشقانه است. به دلیل پیوستگی بین ابیات شاهنامه بود، ملزم بودم تمام داستانها را بخوانم تا به روایت بعدی برسم. به جرات می توانم بگویم دو دور کامل تمام داستانها را خواندم و شیرینی آنها هنوز برام مانده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: قطعا هر اثری ارزش یک بار خواندن را حتما دارد. به دلیل اینکه کسی که اثر را انجام داده قطعا کاری انجام داده و خروجی و نتیجه ای در بر داشته و خود را به نقطه ای رسانده است که تحقیق و بررسی کند. حتما یک یا چند هدف بلند مدت و آینده نگرانه ای را دنبال کرده است. دغدغه من این بود که واقعا زن ایرانی که دم از روشنفکری و تفکر و تمدن و تشریک مساعی می زند، چه پیشینه ای دارد؟ زن ایرانی اجتماعی امروزی، زنی چون من که مطالعات زنان خواندم و به عنوان یک مدافع حقوق زنان صحبت می کنم، کار می کنم، تفکر اجتماعی و حوزه های مختلف جامعه شناسی را درس می دهم، حرفم در همه این کتاب این است که در اثر سترگی چون شاهنامه هیچ تفاوتی بین زن و مرد نیست و دنبال این نیستم دو جنس را جدا کنم.
